Strój spiski
Mimo że bazuje na podobnych do siebie elementach i materiałach, strój spiski nie jest jednorodny dla całego regionu. Wyróżnia się bowiem trzy jego odmiany: kacwińską (Kacwin, Niedzica, Niedzica Zamek, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Łapszanka, Frydman, Falsztyn), trybską (Trybsz, Krempachy, Dursztyn, Nowa Biała) oraz jurgowską (Jurgów, Czarna Góra, Rzepiska). Różnice w nazewnictwie poszczególnych części stroju widoczne są w niemal każdej miejscowości. Przykładowo na dolną część kobiecego stroju (spódnicę) w Niedzicy mówi się kidel, we Frydmanie burka, zaś w Kacwinie kartonka.
Naturalnie trzeba oddzielić strój noszony na co dzień, do prac domowych i gospodarczych, oraz strój odświętny – paradny – zakładany w niedzielę, święta czy podczas innych ważnych uroczystości, który zostanie tu omówiony. Warto zaznaczyć, że poza funkcją estetyczną, strój świadczył także o statusie zamożności, a w przypadku kobiet o stanie cywilnym. Panna ubierała białą zapaskę (nazywaną fartuchem), koszulę z krótkim rękawem ozdobioną czerwoną kokardką – maślickóm (w odmianie kacwińskiej i trybskiej), ponadto nie była ona zobligowana do noszenia na głowie chustki. Mężatkę z kolei wyróżniała koszula z długim rękawem, czarny fartuch (w odmianie kacwińskiej i trybskiej) oraz nakrycie głowy.
Strój kobiecy
Strój w odmianie kacwińskiej składa się z kilku elementów. Najbliżej ciała znajduje się spodnik, czyli rodzaj krochmalonej halki oraz biała koszula, na którą zakłada się kamizelkę zwaną lajbikiem – wykonywaną z jednobarwnego sukna lub aksamitu (barsian). Nieodłącznym elementem stroju była także spódnica. Najstarszy jej rodzaj to kanafoska, szyta z czerwonego pasiastego płótna. Kanafos kupowany był najczęściej w miastach spiskich, takich jak Stara Wieś, czy Kieżmark, zatem ustalenie nowej granicy w 1920 r. znacznie ograniczyło jego rozpowszechnienie po polskiej stronie Spisza. Na początku XX wieku popularność zyskał inny materiał – przypominający cienką wełenkę śtof i spódnice kretonowe, tzw. kartonki. Z kolei w okresie międzywojennym rozpowszechnił się kwiecisty, wielobarwny materiał zwany tybetem. Wspomniany wcześniej fartuch, stanowiący ozdobne okrycie przodu spódnicy, u dołu był zakończony haftem fabrycznym.
Trybska odmiana stroju kobiecego rożni się kilkoma szczegółami. Kiedy pozyskiwanie kanafosek nie było już możliwe, spódnice w tej odmianie szyto z tego samego materiału, co kamizelki, tu określane mianem kabotka. Ponadto w stroju odmiany trybskiej poza białą zapaską, zakładano ją także w kolorze niebieskim, co nie zdarzało się w gronie panien noszących strój odmiany kacwińskej.
Najwięcej różnic można jednak zauważyć w stroju odmiany jurgowskiej, gdzie czerwona suknia uszyta jest z materiału, zwanego janglijom, obszyta u dołu złotą wstążką, tzw. treską. Gorsety, zakładane na białą koszulę z długim rękawem, wykonywane były z tego samego materiału co spódnica i podobnie ozdabiane treską. Dodatkowym ich urozmaiceniem były trójkątne występy w górnej części przodów i pleców. Unikalny dodatek kobiecego stroju w tej odmianie stanowił rańtuch – narzutka zakładana na głowę lub plecy, wykonywana ze specjalnie hodowanego rodzaju lnu, tzw. prażca. Cieniutki splot płótna był idealnie biały, na brzegach ozdobiony delikatnym haftem, jednak od czasu I wojny światowej zaprzestano produkcji tej tkaniny.
Warto wspomnieć także o noszonych przez spiskie kobiety nakryciach głowy. Występowały trzy rodzaje chustek, kupowane w sklepach lub na targach: śtofki, tybetki i delinki. Świątecznym nakryciem głowy kobiet zamężnych były czepce, wykonywane z atłasu, jedwabiu, złotogłowiu lub tybetu.
Strój męski
Osobne zagadnienie stanowi strój męski. Jego podstawowym elementem była biała, lniana koszula, spodnie (portki) szyte z jasnego samodziałowego sukna, zielona kamizelka (lajbik) oraz kapelusz.
Sięgająca do pasa kamizelka, na krawędziach i u zbiegu szwów haftowana była czerwoną i żółtą włóczką, układającą się w motywy roślinne, a dodatkową ozdobę miały pełnić przyszywane metalowe guziki. Lajbiki noszone były w całym regionie, poza Jurgowem, Czarną Górą i Rzepiskami. Tam na zimę lub jako część paradnego stroju częściej noszono charakterystyczne, sięgające do połowy ud sukmany. Nietypową formę nadawały im mocno odstające kliny doprawiane po bokach. Dookoła szyi sukmany doszywano płaski kołnierz ozdobiony wypustką z czerwonej lub żółtej jangliji.
Najcenniejszą część męskiego stroju stanowiły portki. Tu zróżnicowanie regionalne jest łatwo zauważalne z uwagi na różnorodność zdobień. Najbardziej rozbudowane wzory hafciarskie widoczne na męskich portkach dotyczą jurgowskiej odmiany stroju. Na początku portek, zwanych „wałaskimi” nie zdobił haft. Posiadały jedynie dekorację sznurkową w okolicach rozporów oraz na linii szwów bocznych i kieszeni. Od końca XIX w. spodnie zaczęto upiększać mniej lub bardziej rozbudowanymi wzorami geometrycznymi i roślinnymi, wykonywanymi kolorową włóczką. Tadeusz Seweryn zanotował, iż „na Spiszu znają nazwy takie jak parobskie wysite przipory oraz borytasy, tj. dawne husarskie pętlowe naszycia ze sznurków”. Najczęstszym wzorem były pętlice, serca oraz motywy roślinne: kwiatki, lilijki, pawie oczka. Bogactwo obszyć, popularnie zwanych parzenicami, było wyznacznikiem zamożności w społeczeństwie, jednak istotnie jest, iż w każdej miejscowości wzory rozwijały się z rożną intensywnością.
Ważnym elementem męskiego stroju były też skórzane pasy. Oprócz ich podstawowej funkcji, tj. podtrzymywania spodni, podobnie jak obfitość haftu na portkach, tłoczone, ozdabiane mosiężnymi klamrami pasy, świadczyły o statusie majątkowym właściciela.
Na terenie Spisza występuje także kilka rodzajów męskich nakryć głowy. W odmianie jurgowskiej noszone były kapelusze z czarnego filcu, o wąskim rondzie, których okrągłą główkę ozdabiały muszelki kauri, zwane kostkami lub retiaski – łańcuszki z mosiądzu. Dwie pozostałe odmiany miały szerokie ronda wywijane po bokach. W trybskiej rondo zakrywało główkę, nieco niższe rondo w odmianie kacwińskiej, przystrajane było czerwoną wstążką zwisającą u boku.
* * *
Wspomnieć należy także o charakterystycznych butach w strojach Spiszaków. Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem obuwia, zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn, były kierpce – spyrcoki. Wycinano je z jednego płata świńskiej skory, który zszywano pośrodku rzemieniem. Pod koniec XIX w. kierpce zastąpiono wysokimi skórzanymi butami, z szerokimi cholewami przypominającymi wojskowe buty węgierskie. Obuwiem na zimę były zaś wykonywane własnoręcznie buty (kapce) z białego sukna.
Literatura
Kowalczyk J., Kowalczyk R., Krull M., Tradycyjny strój ludowy na Spiszu, Nowy Targ 2014.
Masłowiec J., 2012, Strój, [w:] Kultura ludowa Górali Spiskich, Kraków, s. 173-188.
Plucińska S., 2014, Odmiana jurgowska stroju spiskiego, [w:] Tradycyjny strój ludowy na Spiszu, Nowy Targ, s. 95-126.
Seweryn T., 1930, Parzenice góralskie, Kraków.
